Odmiana przez przypadki

Przypadki: funkcje, nazwy, odmiana.

 

Funkcje przypadków

Przypadek, to kategoria gramatyczna, przez którą odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, imiesłowy, a niekiedy też czasowniki, będąca odzwierciedleniem ich różnorodnych funkcji. Ich odmiana nazywana jest deklinacją.

W języku polskim mamy siedem przypadków. Przypadki służą do wyrażania stosunków zachodzących między składnikami wypowiedzi. Są też niezbędne, by budowa zdania mogła mieć swobodny szyk.

Każdy przypadek odpowiada na inne pytanie i pełni inną funkcję. Przypadki pomagają odróżnić podmiot od dopełnienia, okolicznika czy przydawki.

 

Nazwy przypadków

Kolejność występujących w języku polskim przypadków jest następująca:

mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz.

 

Pytania o przypadki:

Mianownik (M.) - kto? co? (jest) - np. chleb, rybki

Dopełniacz (D.) - kogo? czego? (nie ma) - np. chleba, rybek

Celownik (C.) - komu? czemu? (się przyglądam) np. chlebowi, rybkom

Biernik (B.) - kogo? co? (widzę) np. chleb, rybki

Narzędnik (N.) - (z) kim? (z) czym? (idę) np. (z) chlebem, rybkami

Miejscownik (Ms.) - o kim? o czym? (mówię) np. (o) chlebie, rybkach

Wołacz (W.) - zwrot do kogoś lub czegoś np. chlebie! rybki!

 

Przypadki - objaśnienia

To, że odmiana przez przypadki często sprawia wiele kłopotów, jest ogólnie znana.

Omówmy je dokładniej  zrozumieć ich sens i funkcje:

Mianownik (łac. nominativus) odpowiada na pytania: kto? co? (to jest).

Właśnie w mianowniku podaje się w słownikach formę podstawową  wyrazu. Rzeczownik najczęściej występuje w roli podmiotu właśnie w mianowniku.

 

Dopełniacz (łac. genetivus) odpowiada na pytania kogo? czego? (nie ma).

Bardzo często znajduje zastosowanie w przeczeniach (np. Krowa nie piła wody) albo w relacjach przynależności, np. rower Wojtka.

 

Celownik (łac. dativus) odpowiada na  pytania to komu? czemu? (przyglądam się).

Łączy się m.in. z czasownikami takimi jak obiecywać, dziękować, sprzedawać, pomagać, dawać, mówić czy przyimkami: dzięki, przeciw, wbrew.

Charakterystyczne są końcówki celownika dla rzeczowników:

- w rodzaju męskim -owi: pisarzowi bądź -u: bratu,

- w rodzaju  żeńskim: -i, np. nadziei, oraz -e, np. mamie.

 

Biernik (łac. accusativus) odpowiada na pytania kogo? co? (widzę).

W bierniku, funkcję dopełnienia bliższego pełnią w zdaniu rzeczowniki i zaimki osobowe, zaś przymiotniki - funkcję przydawki.

 

Narzędnik (łac. instrumentalis) odpowiada na pytania to z kim? z czym? (idę).

Służy najczęściej do określania narzędzi (długopisem, wiertarką) lub środka transportu (rowerem, statkiem). Także do określania zainteresowań (Interesuję się numizmatyką) lub kim jesteśmy (Jestem dziewczyną). Narzędnik łączy się z przyimkami z, pod, nad.

 

Miejscownik (łac. locativus) odpowiada na pytania o kim? o czym? (mówię).

Służy do opisów miejsc, dlatego też zawsze wymaga użycia przyimka. Rzeczowniki mają w miejscowniku najczęściej końcówkę -e np. tacie, lub -u - np. w maju. Rzeczowniki zakończone na k, g, ch przyjmują końcówkę u: np. korkociągu. W liczbie mnogiej rzeczowniki we wszystkich trzech rodzajach przybierają końcówkę -ach (wyjątki: na Węgrzech, w Niemczech).

 

Wołacz (łac. vocativus) - nie ma pytania jako jedyny.

Trudno zapytać o wołacz, gdyż formy wołacza nie są związane składniowo ze zdaniem, Jest specyficznym przypadkiem, ponieważ nie wskazuje na związki w wypowiedzeniu. Tej formy rzeczownika używa się jako apelu podczas zwracania się do innych. Stosowany jest w zawołaniach, czy  bezpośrednich zwrotach. Mianownik i wołacz w wielu wyrazach mają tę samą formę.

 

Jak zapamiętać przypadki?

Wiele osób, nie tylko uczniów, ma problem z zapamiętaniem przypadków. Ich kolejność i pytania o nie. Często pomocne okazują się krótkie wierszyki, więc warto je zapamiętać.

 

1. Mam domek całkiem biały nad morzem wspaniałym:

Mam (Mianownik)

Domek (Dopełniacz)

Całkiem (Celownik)

Biały (Biernik)

Nad (Narzędnik)

Morzem (Miejscownik)

Wspaniałym (Wołacz).

 

2. Mama dała córce bułkę nasmarowaną masłem wiejskim.

Mama (Mianownik)

Dała (Dopełniacz)

Córce (Celownik)

Bułkę (Biernik)

Nasmarowaną (Narzędnik)

Masłem (Miejscownik)

Wiejskim (Wołacz).

 

Ciekawostka:

Językoznawcy stwierdzili,  że najrzadziej używanymi przypadkami są wołacz i celownik.